Ik heb een expliciete herinnering aan een aardrijkskundeles op de lagere school waar ik leerde over permafrost: Permanent bevroren land, hoog bij de Noordpool, dat net als sommige gletsjers, nooit ontdooide en eeuwig (ver) onder het nulpunt blijft. Een bevroren land, eeuwig, nooit– dat vond ik een magisch idee.
Inmiddels weten ik en jij, dat, door de hogere temperaturen van de aarde nu, zulke temperaturen helemaal niet per se eeuwig zijn. De stand van vandaag: traditionele permafrostgebieden zijn langzaam aan het verdwijnen. De noordelijke toendra’s behoren tot de snelst opwarmende gebieden van de wereld. Smeltend permafrost heeft immers een katalyserende werking: de plantenresten die nu nog bevroren liggen opgeslagen zullen met de stijgende temperaturen boven het nulpunt komen en dan gaan ontbinden. Dat geeft grote hoeveelheden methaan en CO2 af aan de atmosfeer, waardoor de temperaturen weer stijgen. Hiermee belanden we dus in een cirkel die zichzelf alleen maar versterkt.
Rendieren spelen een cruciale rol in het Poollandschap
Bij het redigeren van Landherstel las ik goed nieuws en een paar opmerkelijke feiten. Rendieren spelen een cruciale rol in het koeler houden van de grond in het hoge Noorden, in de winter en in de zomer.
Dat laatste, in de zomer, klinkt misschien contra-intuïtief als je ziet hoe grote aantallen rendieren de toendra’s in de zomer kaalgrazen, maar het effect is anders. Met hun begrazingsgedrag houden rendieren de vegetatiegroei in toom. Waar struikgewas zonnewarmte absorbeert en daarmee dooi versnelt, heeft begraasde grond een reflecterend effect waardoor warmte juist minder goed wordt vastgehouden. Deze correlatie tussen het houden van kuddes en het verkoelende effect op de temperatuur ontdekte onderzoeker Mariska te Beest in 2016. ( destijds verbonden aan de Umea Universiteit in Zweden, nu als onderzoeker aan de Universiteit van Utrecht). Met andere woorden, verlaging van de temperatuur heeft juist plaats in gebieden waar veel rendieren zijn, en is ook dankzij dit graasgedrag,
De begrazing heeft ook tot gevolg dat, net als bij bijvoorbeeld ons Nederlandse heide gebied, de oorspronkelijke vegetatie in stand blijft. Onderzoek van het Nordic Center of Excellence ondersteunt dit feit: in het geval van de toendra’s behouden deze vlakten daarmee hun arctische plantensoorten, denk alleen al aan miniscule lichen en korstmossen. En ook dit onderzoek komt tot de conclusie: een ‘kale’ toendra weerkaatst meer zonlicht dat toendra’s die met struikgewas zijn begroeid.
Ook in de winters spelen de rendieren een belangrijke rol voor het behoud van de permafrost: Dan stampen ze met hun hoeven de sneeuwlaag aan, waardoor de sneeuw beter isoleert. Fungeert losse sneeuw sowieso al als een witte isolatiedeken voor de bodem, compacte, aangestampte sneeuw doet dat in hogere mate. De onderlaag blijft heviger en langer bevroren. Russisch onderzoek van Simov uit 2017 wees uit dat de temperatuur van bodems waarop dieren graasden minstens 15 graden Celsius lager was.
Grote grazers als landbeheerders
Het behoud van rendierkuddes vormt dus een belangrijke schakel in het tegengaan van de opwarming van het hoge Noorden. Dat lijkt een triviaal feit, maar Schwartz laat zien hoe grote grazers een belangrijke rol spelen in landbeheer. Daarbij voert ze onder andere de Sami en hun rendierkuddes in haar boek op, en hoe de Noorse regering quota’s oplegt aan deze kuddes, met als doel het kwetsbare ecosysteem van de toendra’s te beschermen.
Deze clash tussen regering en Sami is een voorbeeld in haar boek, zoals ze ook vertelt over de wilde ezels in Australië en het belang van grazende kuddes op Amerikaanse ranches voor landbeheer. En het is intriest als je leest hoe regeringen, ook de Australische, hele aantallen ruimt ter ‘bescherming van het land’ — Ook tip het boek aan het dilemma van de Oostvaardersplassen. En het is triest om je te realiseren dat kuddes en traditionele leefwijzen, met kennis die wijzelf niet hebben, om zeep worden geholpen. En het land, de aarde verliest er ook nog eens bij.
Het is de waarheid hoe we vandaag de dag handelen.
En toch, lees ik het als een positief hoofdstuk in een prachtig, positief boek. Dat is te danken aan de toon en het perspectief van Judy Schwartz, maar ook dat ik me realiseer: De aarde is zo rijk en krachtig! Als mens zijn we fixers, willen we graag overal aan morrelen en denken we dat we vooral iets moeten doen of maken, maar in feite hebben we de instrumenten allang in handen om tot herstel te komen. Onze grootste uitdaging is misschien wel om vooral dingen laten. Zo moeilijk moet dat toch niet zijn.