Maar liefst 80 tot 95 procent van alle landplanten gaat een symbiose aan met mycorrhizale schimmels. In een dergelijke relatie, mycorrhiza genoemd, geven de gastheerplanten koolstof aan de mycorrhizale schimmels. In ruil daarvoor helpen de schimmels de plantenwortels aan water en voedingsstoffen. Dergelijke relaties zijn cruciaal voor de gezondheid van vrijwel alle planten die op Aarde groeien. Elk type mycorrhizale schimmel koloniseert de gastheerplant op een andere manier. Het proces is zo complex dat het lang duurde voordat wetenschappers doorhadden hoe belangrijk het is.
Misschien ben je al bekend met het bodemvoedselweb: de onwaarschijnlijk diverse gemeenschap van organismen die de bodem bewonen. Je ziet waarschijnlijk ook het belang in van de mutualistische symbiotische relaties tussen plantenwortels en een veelheid aan bodemorganismen, waarin beide partijen elkaar helpen. Je weet van de relaties tussen Rhizobium-bacteriën en de wortels van vlinderbloemigen, die tot stikstofbinding leiden. Bodembewonende mycorrhizale schimmels, het onderwerp van dit boek, werken net als bacteriën samen met plantenwortels en doen dit op vergelijkbare wijze.
Mycorrhizae (het meervoud van mycorrhiza) zijn al sinds 1885 bekend. De Duitse wetenschapper Albert Bernhard Frank deed onderzoek naar de groei van dennen. Hij ontdekte dat zaailingen die in met bosgrond geënte grond stonden, sneller groeiden en veel groter werden dan boompjes in gesteriliseerde grond. Toch was het belang van mycorrhizale schimmels ruim een eeuw later (de jaren negentig van de twintigste eeuw) nog onbekend bij vele boeren en tuiniers – en ook bij de tuinschrijvers. Wij tuiniers verfoeiden alle schimmels. We vreesden voor meeldauw, verwelkingsziektes en alle andere problemen die we met schimmels associëren. De meesten van ons kozen voor gifstoffen die dodelijk waren voor alle schimmels. Ik schreef al zo’n 25 jaar een wekelijkse tuincolumn toen ik voor het eerst de woorden ‘mycorrhizaal’ en ‘mycorrhizae’ hoorde. Dat was in 1995. Ik schaamde me voor mijn gebrek aan kennis over deze belangrijke organismen, maar als ik ernaar vroeg bij mijn tuiniercollega’s hadden ze ook geen idee waar ik het over had. Toen ik voor het eerst begon te schrijven over mycorrhizae keurde niet alleen mijn spellingcontrole, maar ook mijn redacteur het woord af.
WAAROM MYCORRHIZAE BELANGRIJK ZIJN
Vrijwel elke plant in tuin, akker, boomgaard, bos, weide, oerwoud of woestijn gaat een relatie aan met een mycorrhizale schimmel. Sterker nog, de meeste planten zouden niet eens bestaan zonder hun schimmelige vrienden.
Kunstmest werkt de positieve werking van mycorrhizale schimmels tegen. Gelukkig groeit het besef dat deze schimmels belangrijk zijn voor land- en tuinbouw, bloementeelt, (voedsel)bosbouw en hydrocultuur (het in water telen van planten, zonder bodem). Mycorrhizale schimmels spelen ongemerkt een grote rol in de voedselvoorziening van mens en dier. Planten hebben veel baat bij de symbiose, zoals bijvoorbeeld een betere opname van voedingsstoffen, betere droogteresistentie, verbeterde weerbaarheid tegen ziekteverwekkers, eerdere vruchtzetting en grotere vruchten en planten. Mycorrhizale schimmels helpen steeds meer boeren om droogtes beter te doorstaan en minder meststoffen te gebruiken. Ze kunnen bijvoorbeeld fosfaat zoeken en weer opneembaar maken voor planten. Mycorrhizale schimmels worden ook gebruikt om vervuilde bodems te zuiveren en gedegradeerde akkers te herstellen om erosie van de waardevolle bodem te voorkomen.
MYCORRHIZALE MYTHEN
Mycorrhizale schimmels laten zich moeilijk vermenigvuldigen in een laboratoriumomgeving. Bovendien zijn de meeste alleen zichtbaar met behulp van een microscoop, waardoor het heel lang lastig was om ze te identificeren en bestuderen. Voordat we mycorrhizale schimmels echt begonnen te begrijpen (veel mycologen dachten oorspronkelijk dat het ziekteverwekkers waren) werden ze alleen door een kleine, toegewijde groep wetenschappers onderzocht. Zelfs als het lukte ze in een laboratorium te kweken, gedroegen deze schimmels zich niet altijd zoals in een veldonderzoek. Het kostte tijd om vermeerderingsmethoden te ontwikkelen en inzicht te krijgen in de omstandigheden die nodig zijn voor een succesvolle vestiging van de schimmels. Hierdoor zijn er tal van mythen ontstaan. Dit boek beoogt vele hiervan te ontkrachten.
Allereerst is er de aanname dat schimmels alomtegenwoordig zijn en dat we ze dus niet aan de bodem hoeven toe te voegen. Dat klopt tot op zekere hoogte: als de bodem met rust is gelaten, is de kans groot dat ze in voldoende mate aanwezig zijn. Maar gezien het feit dat de meeste grond rondom huizen na de bouw is aangevoerd van elders, kan het zijn dat de schimmels die je planten nodig hebben, ontbreken. Ook zeer intensief landgebruik, zoals het toevoegen van een overmaat aan kunstmest, regelmatig ploegen en het gebruik van bestrijdingsmiddelen, doet de hoeveelheid mycorrhizale schimmels in de bodem sterk afnemen. En dan moeten ze het meestal ook nog lange tijd zonder planten stellen. Hierdoor zijn de populaties wellicht niet afdoende – waarschijnlijk veel lager dan in de entstoffen die in de winkel verkrijgbaar zijn of die je zelf maakt. Natuurlijk hangt het van de schaal af. Hoe groter het perceel, hoe meer sporen je nodig hebt om de populaties daadwerkelijk te verhogen.
Ook bestaat er de nodige scepsis over de effectiviteit van commerciële mycorrhizale producten, omdat er maar een paar soorten schimmels in zitten, terwijl er in de bodem honderden soorten kunnen leven. Dat klopt, maar de producten bevatten de meest kansrijke schimmels. Toch is de scepsis enigszins terecht: uit onderzoek van de Universiteit van Utrecht bleek dat 80% van de in Nederland verkrijgbare producten geen levende schimmels bevat. Het advies is om aan de producent te vragen hoe hun kwaliteitscontrole is opgezet: hoe vaak wordt er gecontroleerd en wat waren de resultaten? Op welke bodem is getest en met welk gewas? Als je mycorrhizale schimmels wilt gaan toevoegen, is het verstandig hiermee eerst op kleine schaal te experimenteren. Omdat de kwaliteit per producent kan verschillen, kun je ook verschillende producten naast elkaar testen.
Als laatste is er de mythe dat planten die geënt zijn met mycorrhizale schimmels, niet groter of gezonder worden dan planten waar geen schimmels aan zijn toegevoegd. In dit boek zul je leren dat dat vaak komt doordat de tuinier fouten maakt, zoals het toevoegen van stikstofrijke bemesting. Dat verstoort of vernietigt de schimmels of mishandelt de populatie op een andere manier. Bovendien hebben de voordelen die mycorrhizale schimmels bieden, vaak niets met zichtbare plantengroei te maken.
MYCORRHIZALE REALITEITEN
Ik heb de basis van het tuinieren van mijn vader geleerd, hij was biologisch tuinier. De enige schimmels die biologisch tuiniers destijds kenden, waren slechteriken. Als je door de literatuur uit die tijd bladert, zul je niet veel informatie over schimmels vinden, behalve dan hoe je ze dood krijgt. Zelfs potgrond werd gesteriliseerd om schimmels te doden.
Mijn vader kweekte orchideeën en had een grote verzameling boeken over deze planten. Geen enkele daarvan wist te vermelden dat orchideeën niet eens willen kiemen als ze geen mycorrhizaal ondersteuningsteam in de buurt hebben. Als mijn vader nog had geleefd, had hij nu wel geweten wat mycorrhizale schimmels zijn en wat ze doen. Ook bij schrijvers van boeken en columns over tuinieren neemt dit besef toe.
Als het gaat om het kiemen, kweken en gezond houden van planten, kun je de rol van mycorrhizale schimmels niet meer in twijfel trekken. Je kunt tegenwoordig mengsels met mycorrhizale propagulen kopen bij kwekerijen en groothandels. Propagulen zijn vermeerderingseenheden. In het geval van schimmels zijn dat mycorrhizale sporen (de ‘zaden’ van schimmels, waarmee ze zich vermeerderen), schimmeldraden (zich vertakkende filamenten) of stukjes gemycorrhizeerde wortel (plantenwortels die gekoloniseerd zijn door mycorrhizale schimmels). Veel plantgoed is gekoloniseerd (of geïnfecteerd) door mycorrhizale schimmels. Naarmate de interesse in en het gebruik van mycorrhizale schimmels toeneemt, komen er honderden nieuwe onderzoeken bij de tienduizenden die er al waren. Zo kunnen we onze kennis vergroten over hoe ze samenwerken met planten en hoe we mycorrhizale schimmels kunnen laten aanslaan en vermeerderen. En, vooral belangrijk voor iedereen die voor zijn werk of hobby planten vermeerdert, wanneer en hoe je ze moet inzetten.